Đăng tâm thảo (cây bấc đèn): Vị cứu tinh của giấc ngủ

Đăng tâm thảo từ lâu theo Y học cổ truyền đã được sử dụng đề an thần, trị mất ngủ, giảm lo âu. Ngày nay, các nghiên cứu càng làm sáng tỏ những công dụng đã ghi nhận, đồng thời phát hiện những tác dụng mới của đăng tâm thảo. 

1. Mô tả dược liệu

1.1. Tên khoa học, danh pháp quốc tế

• Tên thường gọi: Đăng tâm thảo, cây bấc đèn.
• Xuất xứ: Khai Bảo Bản Thảo.
• Tên khác: Hổ tu thảo, Bích ngọc thảo (Bản Thảo Cương Mục), Đăng thảo, Tịch thảo, Xích tu, Cổ ất tâm (Hòa Hán Dược Khảo), Đăng thị, Thần đăng nhị (Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển), Bấc, Cây Bấc, cỏ Bấc, cỏ Bấc đèn, Tâm Bấc, Tim bấc, Bấc đèn dầu lạc (Dược Liệu Việt Nam).
• Tên khoa học: Juncus effusus Linn. (Juncus fujusus Lin. var. decipens Buch; Juncus prismatocarpus R. Br).
• Họ khoa học: Họ Bấc (Juncaceae).
• Đăng tâm thảo (Medulla Junci caulis) là ruột phơi khô của thân cây bấc đèn.

1.2. Đặc điểm thực vật

• Cây bấc là một loại cây cỏ sống lâu năm, thân tròn cứng, mọc thành cụm dày cao khoảng 35 – 100 cm, đường kính của thân khoảng 1 – 2 mm, mặt ngoài thân có màu xanh nhạt, có vạch dọc. Ruột (lõi) cây bấc cấu tạo bởi những tế bào hình ngôi sao để hở ra nhiều lỗ khuyết lớn. Lá bị giảm rất nhiều, chỉ còn lại bẹ ở gốc thân.
• Hoa đều, lưỡng tính, mọc thành vòng. Bao hoa khô xác không phân hóa. Nhị 3, ít khi 4 hoặc 6. Bao phấn hình chỉ. Bầu có vòi rất ngắn, đầu nhụy to. Quả nang, hạt nhỏ. Cây ra hoa và đầu mùa hạ.

1.3. Phân bố, thu hái, chế biến

• Mọc hoang và được trồng ở nhiều nơi ẩm ướt của nước ta như Nam Định, Hà Nam, …
• Mùa thu cắt toàn cây về, rạch dọc để lấy lõi riêng ra, bó thành từng bó.
• Đăng tâm rất khó nghiền, muốn tán thành bột, lấy bột gạo nấu hồ hay nước cơm hòa với Đăng tâm phơi cho khô nghiền nhỏ rồi bỏ trong chậu nước, khuấy đều, cái nào nổi trên mặt nước là Đăng tâm. Sau đó lấy phơi khô cất dùng.
• Nếu dùng vào thuốc thang thì sau khi lấy được ruột lõi còn gọi là tủy, ngắt ngắn đi, nhặt cho sạch lá rồi bỏ vào thuốc sắc.
• Lấy một ống tre có hai đầu mắt tre, xuyên thủng một lỗ, nhét đăng tâm đầy vào ống, đốt nóng cho ống tre khô đi là được.

1.4. Bộ phận sử dụng

• Phần dùng làm thuốc: Ruột lõi (Medulla Junci caulis).
• Đăng tâm biểu hiện hình trụ tròn dài, thường hay cắt đoạn dài thành 10 cm – 12 cm, thô chừng 1,5 – 3,2 mm, có màu trắng vàng hơi thô, chất mềm rất nhẹ sau khi đè xẹp có thể phồng trở lại, không có mùi vị.

2. Thành phần hóa học

Hoạt chất trong đăng tâm thảo: Effususol A 9,10-dihydrophenanthrene, effusol, dehydroeffusol, juncusol, dehydrojuncusol, juncuenin B, dehydrojuncuenin B, juncuenin D, luteolin, luteolin 5-metyl ete và 4-hydroxy-2,3-dimetyl-2-nonen-4-olid, phenanthrenes

3. Tác dụng dược lý

3.1. Theo Y học cổ truyền

• Theo tài liệu cổ: Đăng tâm thảo có vị ngọt, tính hàn. Quy vào ba kinh tâm, phế và tiểu trường.
• Đăng tâm thảo có tác dụng giáng tâm hỏa, thanh phế nhiệt, lợi tiểu trường. Dùng chữa tiểu tiện khó khăn, tâm phiền mất ngủ, dùng ngoài trị mụn nhọt.
• Mới được sử dụng trong phạm vi nhân dân làm thuốc thông tiểu tiện, chữa sốt, an thần, mất ngủ, chữa ho, viêm cổ họng.

3.2. Theo Y học hiện đại

3.2.1. Tác dụng an thần

Thụ thể gamma – amino butyric acid (GABA) type A – GABA (A) là một mục tiêu quan trọng trong điều trị lâm sàng của bệnh cảnh lo âu và mất ngủ. Đăng tâm thảo tăng cường hoạt động của GABA, độc lập với vị trí liên kết benzodiazepine. Hoạt động này trên thụ thể GABA (A) có thể giải thích việc sử dụng theo kinh nghiệm của đăng tâm thảo như một chất an thần và giải lo âu trong y học cổ truyền.

3.2.2. Tác dụng kháng viêm, giảm phù nề

Đăng tâm thảo giảm giải phóng oxit nitric NO, prostaglandin E2 và các cytokine gây viêm, IL-1β và IL-6.  Đây là các chất trung gian gây viêm.

Những kết quả nghiên cứu này chỉ ra rằng đăng tâm thảo có tác dụng chống viêm bằng cách ức chế sản xuất chất trung gian gây viêm trong các tế bào và từ đó làm giảm phù nề ở chuột.

3.2.3. Tác dụng kháng khuẩn

Các thành phần hoạt tính sinh học chính của dược liệu là phenanthrenes, đã chứng minh hiệu quả kháng vi khuẩn S. aureus kháng methicillin – MRSA đầy hứa hẹn.

3.2.4. Tác dụng khác

Ngày càng có nhiều nhu cầu thay thuốc trừ sâu hóa học bằng các chất thay thế do những lo ngại liên quan đến tác động đến sức khỏe con người và môi trường. Các sản phẩm bảo vệ thực vật có nguồn gốc thực vật là giải pháp thay thế bền vững và thân thiện với môi trường. Đăng tâm thảo cho thấy hiệu quả cao (100%) ở nồng độ thấp trên cây táo và nho chống lại P. viticola và V. inaequalis.

4. Liều dùng, cách dùng, kiêng kị

• Ngày dùng 1 – 2 gram dưới dạng thuốc sắc hoặc thuốc bột.
• Đơn thuốc có đăng tâm thảo: đăng tâm thảo 02 gram, sắc với nước, uống thay nước trà trong ngày làm thuốc lợi tiểu, chữa phù và mất ngủ. Ngoài ra, bạn có thể tham khảo thêm các bài thuốc lợi tiểu từ cây Tỳ giải.
• Kiêng kỵ: Người có thể trạng hàn, trúng hàn tiểu tiện nhiều, không cầm được thì không nên dùng.